সমাধানহীন সাঁথৰঃ ভাৰত-বাংলাদেশ সম্পৰ্ক...

কেৱল নিৰাপত্তাৰ দৃষ্টিকোণৰ ফালৰ পৰাই নহয়, আৰ্থসামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক দৃষ্টিকোণৰ পৰাও বাংলাদেশৰ বৰ্তমানৰ পৰিস্থিতিয়ে ভাৰতৰ বাকী অংশৰ তুলনাত দেশখনৰ উত্তৰ-পূব অংশত অধিক প্ৰভাৱ পেলাব। এই পৰিস্থিতিত হোৱা বিতৰ্ক ইয়াৰ আৰম্ভণি আৰু সম্ভাব্য সঁহাৰিৰ ওপৰত উত্তৰ-পূব ভাৰতত বিস্তাৰিতভাৱে আলোচনা কৰাৰ প্ৰাংগিকতা আছে। বাংলাদেশত শ্বেখ হাছিনা চৰকাৰক উফৰাই পেলোৱা গণ প্ৰতিবাদবোৰ কিমান যুক্তিসংগত আৰু স্বাভাৱিক আছিল, সেই বিষয়ক  বিভিন্ন দিশৰ পৰা পৰ্যালোচনা কৰো আহক।

এই আলোচনাক ব্যৱহাৰিকতাৰ ক্ষেত্ৰখনৰ ভিতৰত ৰখাৰ স্বাৰ্থত আমি ওপঙি থকা কিছুমান অদ্ভুত তত্ত্ব উত্থাপন কৰিম। আৰম্ভণিতে কোঠাটোত থকা প্ৰবাদমতে হাতীটোক সম্বোধন কৰোঁ আহক, এইটো এটা সোঁপন্থী ইছলামিক প্ৰতিবাদ আছিল নেকি,  যিটো ছাত্ৰ প্ৰতিবাদৰ ৰূপ দিবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছিল। ইয়াৰ সদোত্তৰ হয়তো কাৰোৰে হাততে নাই!

বাংলাদেশৰ অভিজ্ঞতা ভিত্তিক প্ৰমাণ আৰু জনা লোকসকলৰ সৈতে হোৱা আলোচনাই এই কথাত কোনো সন্দেহ নকৰে যে, আচলতে এইটো আছিল উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ আদেশৰ দ্বাৰা উদ্ভৱ হোৱা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ প্ৰতিবাদ যিয়ে মুক্তিযোদ্ধাৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামীসকলৰ বাবে ৩০% সংৰক্ষণ বিলুপ্ত কৰাৰ চৰকাৰৰ সিদ্ধান্তক একাষৰীয়া কৰি ৰাখিছিল। কিন্তু এইটোও সমানেই সত্য যে,  জামাত-ই-ইছলামী, বাংলাদেশ বুলি পঢ়া বিৰোধী দল আৰু তেওঁলোকৰ মিত্ৰসকলেও এই প্ৰতিবাদত যোগদান কৰিছিল, বিশেষকৈ আন্দোলনৰ দ্বিতীয় পৰ্যায়ত, য’ত কিছুমানে যুক্তি দিব পাৰে, তেওঁলোকে  আন্দোলনত মুখ্য ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল। ইয়াৰ প্ৰমাণ পোৱা গৈছে প্ৰতিবাদকাৰীসকলে সংঘটিত কৰা হিংসাৰ দ্বাৰা, যিটো প্ৰথম পৰ্যায়ৰ আন্দোলনত উদ্ভৱ হোৱা নাছিল।

অনুসন্ধান কৰিলে এটা প্ৰশ্ন মনলৈ আহে যে, কোনো ৰাজনৈতিক দলে স্থানীয় প্ৰেক্ষাপট যিয়েই নহওক কিয়, কোনো সামাজিক খণ্ডই শাসকীয় ব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে অভিযোগ প্ৰকাশৰ আঁৰত একত্ৰিত হোৱাটো স্বাভাৱিক নহয়নে? আচলতে এইটোও যুক্তি দিব পাৰি যে, ৰাজনীতিৰ মূল কথাটো হ’ল সমাজৰ ক্ষতিগ্ৰস্ত শ্ৰেণীৰ মাজত বিভাজন বৃদ্ধি কৰা। এই পটভূমিত বাংলাদেশ জাতীয়তাবাদী পাৰ্টি বা জামাত ই ইছলামী ছাত্ৰ প্ৰতিবাদৰ সৈতে জড়িত গৈ থকাটো স্বাভাৱিক বুলিলেও একো ভুল কোৱা নহ’ব।

ভাৰতীয় সংবাদ মাধ্যমেও হুলস্থুল কৰি আহিছে যে,  ভাৰত ‘অফ গাৰ্ড’ ধৰা পৰিল আৰু সেয়েহে শ্বেখ হাছিনাক প্ৰতিবাদৰ সৈতে ফলপ্ৰসূভাৱে মোকাবিলা কৰিবলৈ সহায় কৰিব নোৱাৰিলে। ইয়াৰ সমাধানৰ বাবে শেহতীয়া সময়ৰ বাংলাদেশৰ আৰ্থ-ৰাজনৈতিক পৰিৱেশৰ শলাগ ল’ব লাগিব। প্ৰতিবাদৰ পূৰ্বেও জনসাধাৰণৰ মাজত ভাৰত বিৰোধী আৱেগ যথেষ্ট স্পষ্ট আছিল। এই প্ৰসংগ সচাঁ প্ৰমাণ হল যেতিয়া, বাংলাদেশৰ এজন জ্যেষ্ঠ কূটনীতিবিদৰ সৈতে হোৱা আলোচনাত ব্যক্তিজনে আলোকপাত কৰিছিল যে বাংলাদেশৰ ভূমিস্খলনৰ দৰে প্ৰাকৃতিক পৰিঘটনাৰ বাবেও ছ’চিয়েল মিডিয়াত ভাৰতৰ বাহ্যিক চোৰাংচোৱা সংস্থাক দোষাৰোপ কৰা হয়।

এইদৰে যেতিয়া ঢাকা ট্ৰিবিউনৰ সম্পাদক গৰাকীয়ে ভাৰতৰ প্ৰতি ‘বিৰোধ’ আছে বুলি লিখে, তেতিয়া তেওঁ অতিৰঞ্জিত কৰা নাই। এইটোও সঁচা যে ন্যস্ত স্বাৰ্থজড়িত গোটসমূহে এই ভাৰতবিৰোধী প্ৰসংগ গঢ়ি তোলাৰ বাবে ধাৰাবাহিক প্ৰচেষ্টা চলাই থকাৰ বিপৰীতে আমাৰ নিজৰ আভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক কিছু নীতিয়েও কিছু ক্ষেত্ৰত এই জুইত ইন্ধন যোগাইছে। কিন্তু এই কথাও ঠিক যে,  প্ৰতিবাদৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাত বাংলাদেশৰ পূৰ্বৰ চৰকাৰক সহায় কৰিবলৈ ভাৰতে কৰিব পৰা বহুমূলীয়া কাম কৰা নাছিল,  আনকি আমাৰ আগজাননী থকাৰ সময়তো।

সময় আগবাঢ়ি যোৱাৰ লগে লগে ভাৰত আৰু বাংলাদেশ দুয়োখন দেশেই উপলব্ধি কৰিছে যে দুয়োখন চুবুৰীয়া দেশৰ মাজত থকা সম্পৰ্কত প্ৰতিবন্ধকতা আছে। দুয়োপক্ষৰ ৰাজনৈতিক আৰু সংবাদ মাধ্যমৰ বাক্যবাণ অব্যাহত থকাৰ সময়তে কঠিন পৰিস্থিতিৰ মাজতো কূটনীতিবিদ আৰু নীতি নিৰ্ধাৰকসকলে সম্পৰ্কটোক পুনৰ গঢ় দিয়াৰ পথ বিচাৰি উলিয়াব লাগিব। তেনে কৰাৰ সময়ত ভাৰতে চাৰিটা ৰহস্যৰ সন্মুখীন হৈছে যিটো দক্ষিণ আৰু দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ সৈতে সম্পৰ্কিত ভাৰতৰ উত্তৰ-পূবক কেন্দ্ৰ কৰি গঢ়ি তোলা চিন্তা-চৰ্চা ছ’চাইটি টু হাৰম’নাইজ এস্পিৰেচনছ ফৰ ৰেচপন্সিবল এংগেজমেণ্ট (SHARE)ৰ শেহতীয়াকৈ প্ৰকাশ কৰা নীতি-পত্ৰত উল্লেখ কৰা হৈছে।

প্ৰথমতে, নতুন দিল্লীয়ে শ্বেখ হাছিনাক যিমান দিন বিচাৰে ভাৰতত থাকিবলৈ দিব লাগে যদিও ইয়াৰ ফলত ঢাকাৰ বৰ্তমানৰ শাসন ব্যৱস্থা আৰু বিশেষকৈ ইয়াৰ জংগী আৰু অনভিজ্ঞ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক ক্ষোভিত যে নহ’ব তাত কোনো সন্দেহ নাই। দ্বিতীয়তে, বাংলাদেশে হয়তো নিৰাপত্তাৰ বিষয়ত আলোচনা কৰিব নিবিচাৰিলেও শান্তি আৰু নিৰাপত্তা অবিহনে যে অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন সম্ভৱ নহয় সেই কথা প্ৰমাণ কৰিবলৈ বিভিন্ন উদাহৰণ থিয় কৰাব।

তদুপৰি, উত্তৰ পূব ভাৰত-বাংলাদেশ সংযোগৰ মূল শিলাস্তম্ভ হৈ আহিছে যদিও ভাৰতে এই কথাত সচেতন হ’ব লাগিব যে, এইবোৰৰ সহায় লৈও ভাৰত বিৰোধী উপাদানসমূহে আমাৰ উত্তৰ পূবৰ বিকাশৰ গতিপথত ব্যাঘাত জন্মাব পাৰে। শেষত, নতুন দিল্লীয়ে ঢাকাৰ বিপৰীতে ৰাষ্ট্ৰীয় নীতি গ্ৰহণ কৰিব বিচাৰিলেও, বাস্তৱ কথাটো হৈছে আগৰতলা, আইজল, দিছপুৰ আৰু শ্বিলঙৰ পৰাই এনে নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰিব লাগিব।

উচ্চস্বৰৰ বাক্যবাণক জিৰণি দিলে ভাৰতীয় সংবাদ মাধ্যম আৰু ৰাজনীতিবিদসকলে জাতিটোৰ বাবে এক বৃহৎ সেৱা কৰিব যাতে এনে ‘সমুদ্ৰ মন্থন’ৰ পৰা সুস্থ নীতিৰ বিকল্প সৃষ্টিৰ স্বাৰ্থত প্ৰকৃত বিষয়সমূহৰ ওপৰত আলোচনা আৰু বিতৰ্ক কৰিব পৰা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে, জামাত ই ইছলামী ওপৰত নিষেধাজ্ঞা বাতিলৰ ফলত সংবাদ মাধ্যমত  মুখ্য বাতৰি হৈছে যদিও বাংলাদেশৰ কাৰাগাৰৰ পৰা মুক্তি পোৱা ‘আনছাৰুল্লাহ বাংলা দল’ৰ আমিৰ জাচিমুদ্দিন ৰহমানীৰ বিষয়ে বা কেইবাজনো দোষী সাব্যস্ত হোৱা সন্ত্ৰাসবাদীয়ে জেলৰ পৰা মুক্তি পোৱা বিষয়টোৱে বিশেষ গুৰুত্ব লাভ কৰা নাই।

বাংলাদেশৰ ৰাজনীতি মানেই এতিয়া কেৱল ক্ষমতাৰ পঞ্জীভূতকৰণ। নতুন দিল্লীয়ে ঢাকাৰ প্ৰতি নিজৰ দৃষ্টিভংগী পুনৰ বিবেচনা কৰি ইয়াৰ গণ ভৱন বা ৰাজ্যিক অতিথিশালাত থকা ৰাজনৈতিক অভিজাত শ্ৰেণীতকৈ বাংলাদেশৰ জনসাধাৰণৰ প্ৰতি নিজৰ নীতি নিৰ্দেশিত কৰাটোহে বেছি মংগলজনক। ‘সীমান্তত বজাৰ-সমাৰ আদি পুনৰ সংস্থাপন আৰু ইয়াৰ পৰিসৰ বৃদ্ধিৰ দৰে হ্ৰস্বম্যাদী হস্তক্ষেপে সীমান্তৰ দুয়োফালৰ পৰা অংশগ্ৰহণ কৰি সীমান্তৱৰ্তী অঞ্চলত স্থানীয় ফুটবল/ক্ৰিকেট প্ৰতিযোগিতা আয়োজন কৰিলে দুয়োখন দেশৰ মাত্ৰ মৈত্ৰীভাৱ বহুখিনি বৃদ্ধি পাব।

মধ্যমীয়াৰ পৰা দীৰ্ঘম্যাদীভাৱে,  প্ৰাৰম্ভিক ১ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰৰ ঋণৰ সৈতে ‘টকা-ঋণ’(RUPEE-LOAN) ব্যৱস্থাটো কাৰ্যকৰী কৰিলে বাংলাদেশৰ পিছপৰা শ্ৰেণীৰ লোকৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাটোৱে তাৎক্ষণিক গতি লাভ কৰিব।  ভাৰতত আমি যিদৰে ক্ষুদ্ৰ উদ্যোগসমূহৰ বিকাশৰ বাবে বিত্তীয় আঁচনি গ্ৰহণ কৰো, বাংলাদেশতো ঠিক এনেই নীতিৰে প্ৰয়োজন। এইবোৰ কিছুমান ধাৰণা হ’লেও বাংলাদেশৰ প্ৰাথমিক সমষ্টি, ইয়াৰ জনসাধাৰণক সম্বোধন কৰিবলৈ হ’লে ৰাজনৈতিক আৰু কূটনৈতিক দুয়োটা বুদ্ধিমত্তাৰ প্ৰয়োজন হ’ব, যাৰ বাবে ভাৰত সক্ষম বুলি পূৰ্বেও প্ৰমাণ কৰিছে।

Also Read: ষাঠীৰ দশকতেই জাতিক বাট দেখুওৱা ভূপেন হাজৰিকা আজিও প্ৰাসংগিক